Copyright 2007 PCM Utigevers B.V.
All Rights Reserved
NRC Handelsblad
January 13, 2007
SECTION: ECONOMIE; Blz. 24
LENGTH: 1906 woorden
HEADLINE: Miljardendans om migranten;
Geldzendingen naar landen van herkomst zijn bron van ontwikkeling
BYLINE: Mark Schenkel
BODY:
SAMENVATTING:
Migranten zijn een machtig wapen tegen armoede. Honderden miljarden sturen zij
naar hun land van herkomst. Amerikaanse banken springen hier massaal op in. Maar
Nederlandse banken laten de markt links liggen. 'Wellicht omdat het de moeite
niet is', zegt een Nederlandse deskundige in Oxford.
VOLLEDIGE TEKST:
Met zijn betalingsbewijs in de hand verlaat Ismael (45) een filiaal van
geldtransactiekantoor Western Union in Amsterdam. Ismael - geboren in Marokko,
beroepshalve verpakker en "lang geleden" naar Nederland gemigreerd -
heeft net 400 euro overgemaakt naar familie in Marrakech. Dat doet hij een keer
of vier per jaar. Ismael: "Zodat mijn broer een nieuwe marktkraam kan
kopen."
De bescheiden bedragen van Ismael zijn onderdeel van een reusachtige
geldstroom. Wereldwijd stuurden migranten vorig jaar naar schatting van de
Wereldbank 204 miljard euro naar familie en kennissen in hun land van herkomst
- acht keer zo veel als alle Nederlanders bij elkaar uitgaven in de supermarkt.
Het gros van de geldzendingen,152 miljard euro, ging naar ontwikkelingslanden
(zie 'Overmakingen in vijf jaar meer dan verdubbeld'). Nog wat cijfers: de
Derde Wereld ontvangt twee keer zoveel geld aan overmakingen als aan
ontwikkelingshulp, blijkt uit cijfers van de Organisatie voor Economische
Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) en de Wereldbank. Met overboekingen is 300
keer zoveel geld gemoeid als met microkrediet, het veelgeprezen principe van
persoonlijke leninkjes aan armen, waarvoor de bedenker vorig jaar de Nobelprijs
voor de Vrede kreeg. En: worden de informele geldzendingen meegeteld, die niet
lopen via banken en transactiekantoren maar via de lastig te traceren weg van
belhuizen, underground bankers of simpelweg de broekzak, dan ontvangen
ontwikkelingslanden zelfs het dubbele, schat het IMF, 300 miljard euro.
Het IMF noemt de overmakingen "onderwerp van optimisme en euforie zonder
precedent". De reusachtige omvang maakt migrantengelden zeer effectief in
de strijd tegen armoede, vooral omdat ze privaat bezit zijn en dus niet - zoals
met ontwikkelingshulp wel eens gebeurt - aan de strijkstok van corrupte ambtenaren
blijven hangen of schulden creëren, met alle renteverplichtingen van dien. Overgemaakt
geld vormt een financiële injectie van jewelste voor arme economieën: de
Wereldbank schat dat overmakingen in arme landen leiden tot een afname van het
aantal inwoners onder de armoedegrens met wel 20 procent. En de potentie is nog
aanzienlijk groter.
Multilaterale instellingen als Wereldbank, IMF en OESO menen namelijk dat het
geld nog effectiever is indien migranten het versturen via commerciële banken. Een
bank probeert altijd haar toevertrouwd geld uit te lenen tegen een hogere
rente. Zo verdienen de banken geld en vermeerdert de geldwaarde van de
overboekingen zich als het ware vanzelf, wat iedereen ten goede komt. De
Wereldbank is dan ook voorstander van 'formalisering' van de overmakingen -
banking the unbanked.
Zo lijkt de ideale situatie te ontstaan: het belang van banken dat samenvalt
met het ideaal van ontwikkelingsorganisaties. En dat gaat weer mooi samen met
de trend van de laatste jaren waarin ontwikkelingshulp aansluiting zoekt bij
projecten waarbij de doelgroep zelf is betrokken. Maar de werkelijkheid is
anders.
Veruit de meeste geldzendingen worden óf informeel verstuurd (bijvoorbeeld via
hawala-banken, zie 'Hawala laat geen sporen na') óf zoals Ismael doet via een
transactiekantoor. Western Union beschikt over een fijnmazig mondiaal netwerk
van een kwart miljoen transactielocaties. Omdat transactiekantoren - anders dan
banken - geen betaalrekeningen aanbieden, hebben zij ook geen
'multiplier-effect'. Economische potentie blijft onbenut.
Neem Nederland. Marokkaanse en Surinaamse Nederlanders sturen jaarlijks zo'n
200 miljoen euro naar Marokko en Suriname. Dat blijkt uit onderzoeken naar deze
gemeenschappen door de Consumentenbond, het ministerie van Financiën en NFX,
het samenwerkingsverband tussen Nederlandse banken en overheid dat bancaire
kennis in ontwikkelingslanden promoot. Bijna de helft gaat via een
transactiekantoor, maar een kwart via een bank. "Banken zijn duur, zeker
gelet op de kleine bedragen die migranten per keer overmaken", zegt Dilip
Ratha. Hij is topeconoom van de Wereldbank en geldt door zijn publicaties als
wegbereider van de consensus die tegenwoordig onder multilaterale instellingen
heerst over het potentiële belang van overmakingen.
In de pauze van een congres in Londen over geldzendingen neemt Ratha de tijd
voor een wandeling langs de Theems. Uitkijkend op het financiële hart van
Europa wijst hij op het verschil tussen de tarieven die banken in rekening
brengen (10 à 15 procent van het overgemaakte bedrag) en informele netwerken (2
à 3 procent). Hoewel transactiekantoren nog hogere tarieven hanteren (15 à 20
procent), sturen migranten het vaakst hun geld via deze kantoren. Dat komt,
zegt Ratha, doordat migranten terugschrikken voor een echte bank. Migranten
vinden een echte bank te ingewikkeld. Of voor een bankrekening - die vereist is
voor 'formele' overmakingen - komen ze niet in aanmerking omdat ze illegaal
zijn. "Migranten zijn vaak afhankelijk van Western Union." Western Union
behaalde in het derde kwartaal van 2006 een nettowinst van 199 miljoen euro, en
een operationele marge van bijna 30 procent.
De oplossing zit hem volgens Ratha in meer concurrentie tussen banken en
transactiefirma's. "Zodat tarieven transparant worden en klanten de
goedkoopste aanbieder kunnen kiezen. Europa moet een voorbeeld nemen aan de
VS." (zie 'Amerikaans bankensucces'). Maar een ommekeer lijkt in Europa
niet ophanden.
"Banken zien hier overmakingen niet als big business", rapporteerde
de Utrechtse hoogleraar Economie Brigitte Unger aan het ministerie van
Financiën. Zo zijn Nederlandse banken nauwelijks actief in Marokko. In Suriname
zijn ze afwezig. Alleen Rabobank denkt na over diensten speciaal voor
immigranten (zoals halal-hypotheken). "Een gemiste kans", vindt het
ministerie, gelet op de markt van 1,7 miljoen niet-westerse immigranten in
Nederland. Door nu overboekingen makkelijker te maken, vergaart een bank
cliëntèle die later wellicht een lucratieve lening afsluit, is de redenering.
Helemaal onbegrijpelijk is de opstelling van de Nederlandse banken niet. In
2006 is uit de VS alleen al naar Mexico 18,5 miljard euro overgemaakt. De 200
miljoen euro die Marokkaanse en Surinaamse Nederlanders overmaken steekt
daarmee vergeleken natuurlijk bleekjes af. "Bovendien moeten banken hun
producten opsplitsen naar nationaliteit", zegt Hein de Haas, expert op het
terrein van overmakingen aan de Universiteit van Oxford. "Dat is in
Nederland wellicht de moeite niet."
En dan is er natuurlijk 11 september 2001. Sindsdien eisen overheden meer
inzicht in internationale geldstromen om de financiering van terrorisme te
voorkomen. Dit streven is nog versterkt door de strijd tegen geldwitwasserij. De
Haas: "11 september heeft migratie gedefinieerd als veiligheidsprobleem."
Striktere regels laten zich bezwaarlijk rijmen met het 'lokken' van migranten
naar banken. Dat vereist immers juist een toegankelijker systeem, zegt Ratha.
Het komt er dus op aan om een evenwicht te vinden. "De regelgeving voor
overmakingen moet inderdaad een balans vinden tussen tegengaan van witwasserij
en terreurfinanciering, en het vergemakkelijken van geldstromen tussen
hardwerkende migranten en hun families thuis via formele kanalen."
Nederland is nou niet bepaald een voorbeeld van hoe het moet, vindt Ratha. De
vergunningsvereisten voor overmakingskantoren zijn hier strenger geworden na 11
september. Er moet nu vaker verantwoording worden afgelegd aan toezichthouder
De Nederlandsche Bank (DNB). Dat kost extra geld. Voor "vooral kleine
kantoren is de winstgevendheid te gering om de inschrijving [bij DNB] voort te
zetten", constateerde de Consumentenbond in 2005. Een trits Turkse en
Marokkaanse banken heeft haar activiteiten in Nederland gestaakt. De Haas:
"Terwijl juist banken uit Marokko hier producten aanboden speciaal voor
migranten."
Ratha wijst opnieuw naar de VS als het goede voorbeeld. De Amerikaanse overheid
onderwierp banken na 11 september 2001 juist aan minder strenge
legitimatie-eisen voor immigranten. Paradoxaal? Die aanpak verlaagt de drempel
om een bankrekening te openen, wat overboekingen uit de (semi-)illegaliteit
trekt - en dus financiering van terrorisme bemoeilijkt. In Europa leidde
dezelfde intentie tot een omgekeerde aanpak: verscherping van de regels. Met
als gevolg dat migranten zoals in Nederland aangewezen raken op informele
kanalen, waarop het moeilijk toezicht houden is. "Averechts",
constateert Ratha.
Minister Zalm van Financiën concludeerde vorig jaar dat Nederland inderdaad te
strenge voorwaarden hanteert voor geldovermakingen. Nederland is het enige
EU-land waar een transactiekantoor over een (kostbare) bankgarantie moet
beschikken. Zalm bekende dat dit niet alleen nadelig is voor migranten en voor
het tegengaan van terreurfinanciering, maar ook voor de concurrentiepositie van
Nederlandse banken. Tekenend is dat de Europese Commissie werkt aan een
richtlijn ter harmonisering van de vergunningsvereisten van financiële
instellingen, waarin een bankgarantie nadrukkelijk niet is opgenomen. Financiën
werkt intussen aan soepeler regels.
Prachtig allemaal, zegt De Haas, maar door alle nadruk op initiatieven van
westerse overheden en banken zou je bijna vergeten dat er aan het andere
uiteinde van het overmakingstraject nog een boel moet gebeuren. "Het
probleem ligt uiteindelijk ook bij het land waar het geld heengaat", meent
hij, "maar wat kunnen wij daaraan doen?" Als voorbeeld noemt De Haas
de afwezigheid van een betrouwbaar financieel systeem in ontwikkelingslanden. Of
het ingebakken wantrouwen bij veel inwoners jegens hun eigen overheid. De Haas,
die onderzoek doet naar migrantengelden in Marokko: "Ik weet van mensen
daar die overmakingen wilden gebruiken voor investeringen in landbouw, maar
geen eigendomspapieren konden krijgen voor de grond. Dan kijk je wel uit."
Kan de effectiviteit van overmakingen misschien ook worden vergroot door ze te
koppelen aan microkrediet? Ratha wijst op praktische belemmeringen.
"Instellingen voor microkrediet mogen vaak geen deposito's hebben, of
vreemde valuta aannemen." En De Haas is "sceptisch" over een
koppeling. Hij wijst op het private karakter van geldzendingen. "Bij
microkredieten moeten migranten geld in een pot stoppen die de hunne niet
is."
Ontwikkelingsorganisaties hebben ook interesse om greep te krijgen op de enorme
overmakingenmarkt. Zij ondersteunen graag projecten geïnitieerd door
migrantenorganisaties, zoals de Mexicaanse overheid doet door iedere dollar die
zo'n organisatie vanuit de VS terugstuurt te verdriedubbelen. De Haas:
"Lovenswaardig, maar je moet daarvan geen geweldige impact verwachten. Individuele
overmakingen zijn nog altijd een veelvoud van collectieve."
Zijn er nog andere mogelijkheden om overmakingen uit de financiële schemerzone
te halen? De Haas: "Je kunt illegale immigranten legaliseren. Die sturen
hun geld dan sneller terug via de bank." Ratha hoopt dat Europa leert van
de Amerikaanse mentaliteit. De VS hebben het niet alleen om commerciële en
veiligheidsredenen eenvoudiger gemaakt om geld over te maken, legt hij uit,
maar ook vanuit het motief van integratie. "Mexicanen maken nu gebruik van
Amerikaanse banken. Dat vergroot hun betrokkenheid bij de Amerikaanse
samenleving."
NOTES: Amerikaans bankensucces; De markt voor
geldzendingen van de VS richting Mexico - herkomstland van miljoenen migranten
- is in sneltreinvaart veroverd door Amerikaanse banken. Verliep tien jaar
geleden nog bijna de helft van de overboekingen via transactiekantoren, drie
jaar geleden was dat nog 10 procent. Het resultaat: Mexicanen betalen nu
gemiddeld 60 procent minder om hun familie thuis van geld te voorzien dan voor
de millenniumwisseling. Belangrijke reden is de groeiende concurrentie tussen
transactiekantoren en banken, waaronder erkende namen als JP Morgan Chase,
Citibank en HSBC. Tarieven werden transparanter door meertalige folders; de
openstelling van kantoren na winkeltijden maakte dat immigranten met hun vaak
onregelmatige werkuren er terecht kunnen. Innovatieve diensten zoals
overmakingen per sms spelen ook een rol. De concurrentie is weer mede het
gevolg van versoepelde regelgeving. De Amerikaanse overheid stelt nu minder
strenge eisen aan banken voor het bedienen van migranten.; Illegaal via de
moskee; Van de overmakingen uit Nederland naar Marokko verloopt 6 procent - 6 á
7 miljoen euro - via een moskee. Dat concluderen NFX, het samenwerkingsverband
tussen banken en overheid, én de Consumentenbond. De lijst van instellingen met
een vergunning voor het aanbieden van transactiediensten vermeldt niet één
moskee, zo bevestigt een woordvoerder van De Nederlandsche Bank. Daarmee
opereert in principe iedere moskee die overboekingen naar het buitenland
verricht, illegaal, beaamt de woordvoerder. "Duidelijk. Het mag
niet." Er is één uitzondering: goede doelen. "Het kan zijn dat het
geld onder die noemer wordt overgemaakt.'' DNB inspecteert locaties waarvan
vermoed wordt dat er aan underground banking wordt gedaan. In juli heeft DNB
nog 76 locaties onderzocht. Of daar een moskee tussenzat? "Nee.''; Hawala
laat geen sporen na; Hawala (Arabisch voor 'overgaan') is een informeel overmakingssysteem
gebaseerd op onderling vertrouwen. Hawala-bankieren gebeurt met name in het
Midden-Oosten en Zuid-Azië. Een verzender in land A draagt een
vertrouwenspersoon op een bedrag 'over te maken' naar een ontvanger in land B.
De vertrouwenspersoon laat een contactpersoon in land B het bedrag uitkeren. De
ontvanger legitimeert zich via een code die hij krijgt van de verzender. De
'banken' verrekenen de transactiekosten later onderling. Omdat er geen
daadwerkelijke overboeking plaatsheeft, laat 'hawala' geen sporen na.
GRAPHIC: 1301ECOwesternunion, Van de 200
miljoen euro die Marokkaanse en Surinaamse Nederlanders overmaken, gaat nog
bijna de helft via een overmakingskantoor., Foto Walter Herfst
1301ECOmoneytransfer, Kogelgaten in een kantoor van Western Union in Ramallah,
op de Westelijke Jordaanoever. Migranten zijn vaak afhankelijk van